ภาพมังกรของศิลปินญี่ปุ่น Utagawa Kuniyoshi (Google Arts & Culture)
“มังกร” เป็นสัตว์วิเศษที่อยู่มนุษย์โลกมาช้านาน
ถ้าตัดมังกรตามพวกนิยายแฟนตาซียุคหลังออกไปก่อน นับเฉพาะมังกรในแง่วัฒนธรรมโบราณเพียงอย่างเดียว เราจะเห็นว่าเกือบทุกอารยธรรมในโลกล้วนมี “สัตว์คล้ายงูยักษ์” มาเกี่ยวข้องเสมอ
ตัวอย่างที่เราคุ้นเคยคือ พญานาค ของบ้านเรา, มังกรตะวันออก (สายจีน ญี่ปุ่น เกาหลี) ที่มีลักษณะเป็นงูยาวๆ ไปจนถึงมังกรตะวันตก ที่มีขายืนได้คล้ายไดโนเสาร์มากกว่า
แต่จริงๆ แล้ววัฒนธรรมอื่นๆ ก็มีมังกรหรือสัตว์แบบงูด้วยเช่นกัน ตัวอย่างคือ
- Apep เทพงูยักษ์ของอียิปต์ เรามักเห็นการใช้งูในสัญลักษณ์ Ouroboros (งูกินหางตัวเอง) ในนิยายต่างๆ ก็มาจากอียิปต์
- อารยธรรมเมโสโปเตเมีย มีสัตว์ในตำนานที่เรียกว่า Mušḫuššu (น่าจะอ่านว่า มุสซุกซู) เป็นลูกผสมระหว่างสิงโตกับมังกร
- อารยธรรม Levant คือแถวๆ อิสราเอลในปัจจุบัน มีมังกรทะเล Leviathan ที่อยู่ในคัมภีร์ไบเบิล ภายหลังก็แพร่หลายในยุโรปและโลกตะวันตกตามศาสนาคริสต์
- อินเดีย ในคัมภีร์พระเวท (Rigveda) มีพูดถึงสงครามระหว่างพระอินทร์ เทพแห่งพายุ กับงูยักษ์ “วฤตระ” (Vrtra) เทพแห่งความแห้งแล้ง พระอินทร์ชนะด้วย “วัชระ” (สายฟ้า) แล้วเกิดเป็นฝน ตัวคัมภีร์พระเวทมีอายุประมาณ 1000-1500 ปีก่อนคริสตกาล ก็อาจถือเป็นหนึ่งในการอ้างถึงงูยักษ์ที่เก่าแก่ที่สุด
- อารยธรรมกรีกโบราณ ในมหากาพย์ Iliad (800 ปีก่อนคริสตกาล) พูดถึงปีศาจพายุ Typhon ที่เป็นงูร้อยหัว นอกจากนี้ยังมี Hydra ที่เราคุ้นเคยกันดี
- อารยธรรมนอร์สโบราณ มีงูหลายตัว เช่น Níðhöggr (Nidhogg) อยู่ใต้ต้นไม้แห่งโลก Yggdrasil, Jörmungandr มังกรที่ล้อมโลก และเป็นลูกของ Loki, Fafnir มังกรที่ต่อสู้กับวีรบุรุษ Sigurd
ภาพมังกร 4 ขา Mušḫuššu จากประตู Ishtar Gate เข้าเมืองบาบิโลน (ปัจจุบันอยู่ในอิรัก ใกล้แบกแดด) รูปนี้ถูกเก็บอยู่ที่พิพิธภัณฑ์ในอิสตันบูล
คำถามที่คนสงสัยกันมานานคือ ทำไมอารยธรรมเก่าแก่ทั้งโลก (old world) ถึงมีจินตนาการถึงมังกรหรืองูยักษ์ในลักษณะคล้ายๆ กัน (ต่างกันในรายละเอียด) มีคนพยายามหาคำตอบนี้ และเสนอออกมาด้วยกัน 4 ทฤษฎีหลักๆ คือ
- เห็นสัตว์ยักษ์จริงๆ ที่เป็นสัตว์เลื้อยคลานตัวใหญ่พันธุ์ต่างๆ เช่น จระเข้ อิกัวนา มังกรโคโมโด หรือบางครั้งอาจเป็นสัตว์ใหญ่ในทะเล (เช่น ปลาวาฬ) จึงนำมาเล่ากันต่อๆ โดยขยายเรื่องราวให้โอเวอร์ขึ้นเรื่อยๆ
- กระดูกไดโนเสาร์ คนในอดีตเจอกับกระดูกไดโนเสาร์ หรือกระดูกสัตว์ยักษ์โบราณอื่นๆ แต่ไม่มีความรู้ในการแยกแยะมัน จึงสรุปว่ามันคือกระดูกมังกร ในภาษาจีนมีคำว่า dragon bone คือเจอกระดูกสัตว์โบราณแล้วนำมาทำยาอายุวัฒนะ
- อยู่ในสัญชาตญาณของมนุษย์ตั้งแต่เป็นลิง เป็นข้อเสนอของนักมานุษยวิทยา David E. Jones ว่ามนุษย์มีสัญชาตญาณกลัวงู สัตว์ตระกูลแมวขนาดใหญ่ นกนักล่า (พวกเหยี่ยว) ที่สืบทอดมาจากสมัยเป็นลิง ทำให้คนทั่วโลกกลัวงูยักษ์ที่ซ่อนอยู่ในสระน้ำหรือถ้ำมืดๆ แล้วแต่งเรื่องของมันขึ้นมา
- ปรากฏการณ์ทางสภาพอากาศ เป็นข้อเสนอของนักภาษาศาสตร์ Robert Blust ว่ามังกรมักถูกโยงเข้ากับพายุ ฝน หรือท้องฟ้า จึงแต่งเรื่องอธิบายปรากฏการณ์บนท้องฟ้าแล้ววิวัฒนาการมาเป็นมังกร ข้อเสนอของเขาคือ สายรุ้ง ที่มีลักษณะเป็นงูยาวๆ บนท้องฟ้า พัฒนาต่อมาเป็นมังกร