วันก่อนคุยกับมิตรสหายท่านหนึ่งเรื่องการปฏิรูปเมจิ (Meiji Restoration) ซึ่งเป็นเหตุการณ์สำคัญของประวัติศาสตร์ญี่ปุ่น ที่จบยุคของโชกุนตระกูลโทกุงาวะ และเริ่มยุคญี่ปุ่นสมัยใหม่
เหตุการณ์เรื่องปฏิรูปเมจิ ถูกนำไปผลิตซ้ำเป็นสื่อบันเทิงของญี่ปุ่นอยู่เรื่อยๆ ที่นึกออกก็อย่างเช่น
- การ์ตูนเรื่องซามูไรพเนจร (Rurouni Kenshin) ที่เหตุการณ์ในเรื่องเกิดหลังปฏิรูปเมจิประมาณ 10 ปี พระเอก ฮิมูระ เคนชิน เคยเป็นมือสังหารของรัฐบาลยุคก่อน
- การ์ตูนและละครที่เกี่ยวกับ ซาคาโมโตะ เรียวมะ (Sakamoto Ryoma) ซามูไรที่เป็นแกนกลางในการผลักดันให้เกิดการปฏิรูป เช่น ซีรีส์ Ryomaden ของ NHK (เคยมาฉาย ThaiPBS บ้านเรา)
- ภาพยนตร์ The Last Samurai ที่ทอม ครูสเล่น เป็นเรื่องของ โซโง ทาคาโมริ (Saigo Takamori) หนึ่งในแกนนำซามูไรยุคปฏิรูป ที่ภายหลังก่อกบฎต่อรัฐบาลเมจิ
โดยทั่วไปแล้ว เมื่อพูดถึงเหตุการณ์ปฏิรูปเมจิ เรามักพูดถึงเหตุการณ์ยุคก่อนหน้าที่นำมาสู่การปฏิรูป (เช่น เรือดำของแมททิว เพอร์รี) และเหตุการณ์ช่วงปฏิรูป เช่น การจับมือเป็นพันธมิตรของแคว้นซัตสึมะ-โจชู (Satsuma-Choshu Alliance) ที่นำไปสู่การยึดอำนาจโชกุน ถวายคืนพระราชอำนาจให้จักรพรรดิเมจิ และจบด้วยสงครามโบชิน (Boshin War) ที่กองกำลังฝ่ายรัฐบาลเมจิ สามารถเอาชนะฝ่ายโชกุนโตกุงาวะเดิมได้ไม่ยากนัก (ใครที่เคยไปเที่ยวฮาโกะดาเตะ น่าจะพอเห็นภาพ)
แต่จริงๆ แล้ว หลังสงครามโบชินจบ กระบวนการเปลี่ยนผ่านญี่ปุ่นสู่สมัยใหม่ยังมีอีกเยอะมาก ถ้าเทียบง่ายๆ คือ หลังสงครามโบชิน ยังต้องใช้เวลาอีก 12 ปี ถึงมีรัฐธรรมนูญ และถัดจากนั้นอีก 9 ปีถึงมีเลือกตั้ง (เท่ากับว่าโค่นระบอบโชกุนแล้ว ใช้เวลา 21 ปีถึงมีรัฐบาลเลือกตั้ง)
ช่วงเวลาประมาณ 20 ปีของญี่ปุ่น ในช่วงหลังสงครามโบชินจนถึงเลือกตั้งครั้งแรกจึงน่าสนใจ มาก เพราะเป็นการเปลี่ยนผ่านประเทศไปสู่สมัยใหม่ (modernity) ที่ “ชนชั้นนำใหม่” ของญี่ปุ่น (กลุ่มซามูไรที่ช่วยกันโค่นระบอบโชกุนด้วยกันมา) ก็ “ไม่รู้เหมือนกันว่าจะปกครองประเทศอย่างไร” เพราะที่ผ่านมายังมองกันแค่ว่า โค่นโชกุนให้ได้ก่อน
After the Meiji Restoration, the leaders of the samurai who overthrew the Tokugawa shogunate had no clear agenda or pre-developed plan on how to run Japan.
ประวัติศาสตร์ญี่ปุ่นในยุคนี้จึงเป็นการลองผิดลองถูก กลุ่มซามูไรที่เติบโตมาในค่านิยมแบบขงจื๊อเดิม (โตกุงาวะปิดประเทศมาเกือบ 300 ปี) ต้องเผชิญกับความสมัยใหม่แบบตะวันตก และไม่รู้ว่าจะทำอย่างไร ตัวจักรพรรดิเองก็มือใหม่ (จักรพรรดิเมจิครองราชย์ปี 1867 ก่อนเหตุการณ์ขับไล่โชกุนเพียง 1 ปี และตอนนั้นอายุ 15 ปีเท่านั้น) ทุกคนใหม่กันหมด
เราจึงเห็นวิธีการทดลองแบบทั้งสองสุดปลาย เช่น
- การฟื้นฟูโครงสร้างรัฐบาลแบบ Daijo-kan สมัยโบราณ (นารา) มาใช้ เช่น มีตำแหน่งอัครเสนาบดี เสนาซ้าย-ขวา มาลองใช้งาน (แต่สุดท้ายก็ใช้ไม่นาน)
- การออกเดินทางไป “ตามล่าความรู้ต่างประเทศ” โดยกลุ่มชนชั้นนำใหม่ เดินทางไปทัวร์ยุโรป-อเมริกานาน 18 เดือน เพื่อค้นหาความรู้และวิทยาการใหม่ๆ Iwakura Mission เรียกชื่อตามผู้นำทัวร์คือ Iwakura Tomomi
หมายเหตุ: เลือกตั้งครั้งแรกได้แล้วก็ยังมีความไม่เสถียรทางการเมืองอยู่พอสมควร (แต่ก็ถือว่าสงบมากเมื่อเทียบกับการเปลี่ยนผ่านในประเทศอื่นๆ เช่น เคสของฝรั่งเศส) แต่ทั้งนี้ขอนับถึงเลือกตั้งครั้งแรกก่อนก็พอ
เลยอยากมารวบรวม timeline เอาไว้สักหน่อย เพื่อให้เห็นสเกลของการเปลี่ยนแปลงด้านเวลา (เพื่อให้ง่ายต่อการเปรียบเทียบ ใช้ตัวเลขเป็นปี ค.ศ. – เหตุการณ์สำคัญใช้ตัวหนา)
- 1853 – กัปตันแมททิว เพอร์รี พา “เรือดำ” มาที่ญี่ปุ่น เกิดความตื่นตัวเรื่องอิทธิพลของต่างชาติ
- 1862 – ซาคาโมโตะ เรียวมะ เริ่มเคลื่อนไหว เชื่อมสัมพันธ์แคว้นซัตสึมะ-โจชูที่เคยเป็นศัตรูกัน (เรียวมะโดนลอบสังหารปี 1867)
- 1866 – เกิดพันธมิตรซัตสึมะ-โจชู (Satsuma-Choshu)
- 1867 – ต้นปี จักรพรรดิโคเมสวรรคต จักรพรรดิเมจิขึ้นครองราชย์ด้วยวัย 15 ปี, ปลายปี โชกุนโตกุงาวะ โยชิโนบุ ยื่นใบลาออก
- 1868 – เริ่มสงครามโบชิน, จักรพรรดิเมจิประกาศเริ่มยุคใหม่ (Charter Oath), ตั้งรัฐบาลชั่วคราว Dajo-kan (ระบบเสนาบดี) ผู้นำคือ Sanjo Sanetomi จากกลุ่มคนใกล้ชิดจักรพรรดิ ขึ้นเป็นเสนาบดีขวา (ตอนแรกตั้งตำแหน่งเดียว) [15 ปีหลังเรือดำ]
- 1869 – จบสงครามโบชิน, ย้ายเมืองหลวงจากเกียวโตมายังโตเกียว
- 1871 – คณะผู้นำเดินทางท่องทั่วโลก 18 เดือน เพื่อค้นหาระบอบการปกครองที่เหมาะกับญี่ปุ่น (Iwakura Mission), ตั้งอัครมหาเสนาบดี (Dajo-Daijin) โดยเลื่อนชั้นให้ Sanetomi ขึ้นมาเป็น
- 1872 – ยกเลิกระบบแคว้น ระบบศักดินาที่ดิน เปลี่ยนมาใช้ระบอบจังหวัด เปลี่ยนไดเมียวเป็นผู้ว่า
- 1877 – แคว้นซัตสึมะก่อกบฎ หลังไม่พอใจการปฏิรูปที่ยกเลิกระบบซามูไร (The Last Samurai)
- 1881 – เขียนรัฐธรรมนูญฉบับแรกคือ รัฐธรรมนูญเมจิ [13 ปีหลังสงครามโบชิน]
- 1885 – ยกเลิกระบบเสนาบดี, Sanetomi ลงจากตำแหน่ง เปลี่ยนมาใช้ระบบคณะรัฐมนตรี แต่ยังเป็นรัฐมนตรีแบบแต่งตั้ง นายกคนแรกคือ Ito Hirobumi จากแคว้นโจชู
- 1890 – เลือกตั้งครั้งแรก พรรคเสรีนิยมชนะเลือกตั้ง [9 ปีหลังรัฐธรรมนูญ]
- 1898 – เลือกตั้งครั้งแรกที่ตั้งนายกรัฐมนตรีจากพรรคการเมือง [8 ปีหลังเลือกตั้งครั้งแรก]
- 1912 – จักรพรรดิเมจิสวรรคต (อายุ 59 ปี)